Zapoczątkowany w 1990 roku proces decentralizacji administracji publicznej na rzecz gminy objął swym zakresem także kompetencje prawotwórcze. Należy przy tym podkreślić, iż ta sfera działalności samorządowej jest niezwykle istotna z punktu widzenia oceny funkcjonowania samorządu terytorialne obowiązujące bowiem na danym terenie lokalne źródła prawa mają podstawo i bezpośrednie znaczenie dla praw podmiotowych jednostek na tym terenie.
Poruszenie tej tematyki właśnie teraz, po dziesięciu latach funkcjonowania samorządu gminnego, uzasadnione jest dodatkowo tym, że obowiązujący dwóch lat pakiet ustaw, reformujących system administracji publicznej, niesie sobą nowe regulacje prawne w tej właśnie dziedzinie. Powołane bowiem życia nowe podmioty samorządowe wyposażone zostały w uprawnienie do stanowienia przepisów powszechnie obowiązujących na ich terenie; a więc w uprawnienie do stanowienia lokalnych źródeł prawa. Wyraźnie widoczna jest więc stale rosnąca rola lokalnego prawodawstwa w działalności samorządu terytorialnego. O skali i wadze zjawiska świadczyć mogą licz w 1999 roku w Dzienniku Ustaw oraz Dzienniku Urzędowym Monitor Poi ukazało się niespełna 2000 aktów prawnych, liczba zaś aktów lokalnych opublikowanych w tym samym czasie w wojewódzkich dziennikach urzędowych była 10-krotnie większa.[1]
Jak wiadomo, zagadnienie lokalnych źródeł prawa budziło wiele kontestacji na gruncie ustawy o samorządzie gminnym.
Działalność prawotwórcza samorządu terytorialnego odgrywa kluczową rolę w kształtowaniu lokalnych porządków prawnych, wpływając bezpośrednio na życie obywateli. Samorząd terytorialny, jako zdecentralizowana forma administracji publicznej, ma na celu zaspokajanie zbiorowych potrzeb społeczności lokalnych oraz zapewnienie efektywnego zarządzania lokalnymi zasobami i infrastrukturą. Prawotwórcza działalność samorządu terytorialnego obejmuje tworzenie aktów prawnych, które regulują różne aspekty życia lokalnego, w tym kwestie gospodarcze, społeczne i środowiskowe.
Podstawę prawną działalności prawotwórczej samorządu terytorialnego w Polsce stanowi Konstytucja RP oraz ustawy samorządowe, takie jak ustawa o samorządzie gminnym, ustawa o samorządzie powiatowym i ustawa o samorządzie wojewódzkim. Na mocy tych aktów prawnych, organy samorządu terytorialnego są uprawnione do wydawania aktów prawa miejscowego, które obowiązują na obszarze danej jednostki samorządowej.
W strukturze samorządu terytorialnego wyróżnia się trzy główne szczeble: gminy, powiaty i województwa. Każdy z tych szczebli ma określone kompetencje prawotwórcze:
- Gminy: Gminy, jako podstawowa jednostka samorządu terytorialnego, mają najszersze kompetencje prawotwórcze. Rady gmin wydają uchwały, które regulują kwestie lokalne, takie jak planowanie przestrzenne, zarządzanie mieniem komunalnym, utrzymanie porządku i bezpieczeństwa, gospodarka odpadami, opieka społeczna, edukacja oraz kultura. W ramach swoich kompetencji gminy mogą również wydawać przepisy porządkowe, które mają na celu zapewnienie spokoju i bezpieczeństwa na ich terenie.
- Powiaty: Powiaty mają bardziej ograniczone kompetencje prawotwórcze w porównaniu z gminami, jednak również odgrywają istotną rolę w lokalnym porządku prawnym. Rady powiatów wydają uchwały dotyczące spraw, które przekraczają możliwości gmin, ale mają znaczenie dla całego powiatu. Do takich spraw należą zarządzanie drogami powiatowymi, prowadzenie szpitali i innych placówek zdrowotnych, organizacja szkolnictwa ponadgimnazjalnego, ochrona środowiska oraz przeciwdziałanie klęskom żywiołowym.
- Województwa: Województwa, jako największe jednostki samorządu terytorialnego, mają kompetencje prawotwórcze dotyczące spraw o charakterze regionalnym. Sejmiki województw wydają uchwały regulujące kwestie takie jak rozwój regionalny, planowanie przestrzenne na poziomie województwa, ochrona środowiska, transport publiczny oraz promocja gospodarcza i turystyczna regionu. Województwa również koordynują działania pomiędzy powiatami i gminami w zakresie realizacji dużych projektów inwestycyjnych i strategicznych.
Proces prawotwórczy w samorządzie terytorialnym rozpoczyna się zazwyczaj od inicjatywy uchwałodawczej, którą mogą zgłaszać organy wykonawcze (wójt, burmistrz, prezydent miasta, starosta, marszałek województwa), radni, a także grupy mieszkańców. Następnie projekt uchwały jest rozpatrywany przez odpowiednie komisje rady, które analizują jego zgodność z prawem, celowość oraz skutki społeczne i finansowe. Po zakończeniu prac komisji, projekt uchwały jest poddawany pod głosowanie na sesji rady. Uchwała staje się aktem prawa miejscowego po jej przyjęciu przez radę i opublikowaniu w wojewódzkim dzienniku urzędowym.
Działalność prawotwórcza samorządu terytorialnego jest ściśle kontrolowana przez organy nadzoru, takie jak wojewodowie i regionalne izby obrachunkowe, które sprawdzają zgodność uchwał z prawem. W przypadku stwierdzenia niezgodności, organy nadzoru mogą uchylić uchwałę lub skierować ją do sądu administracyjnego.
Działalność prawotwórcza samorządu terytorialnego ma ogromne znaczenie dla społeczności lokalnych, ponieważ bezpośrednio wpływa na jakość życia mieszkańców i funkcjonowanie lokalnych instytucji. Poprzez uchwały, samorządy mogą reagować na specyficzne potrzeby i problemy lokalne, wprowadzać innowacyjne rozwiązania oraz realizować politykę zrównoważonego rozwoju. Dlatego też działalność prawotwórcza samorządu terytorialnego stanowi fundament skutecznego zarządzania lokalnymi sprawami i jest kluczowym elementem demokratycznego systemu politycznego.
[1] T. Bąkowski, A. Skóra, Problemy publikacji prawa miejscowego w wojewódzkich dziennikach urzędowych, [w:] Administracja i prawo tysiąclecia…