Fakty powszechnie znane (fakty notoryjne lub notoryczne)
Do zagadnień dotyczących przedmiotu dowodu zalicza się także te, które zasadniczo nie dotyczą problematyki dowodowej w ścisłym tego słowa znaczeniu. Przepisy procesowe zezwalają organowi procesowemu na dokonywanie ustaleń faktycznych bez przeprowadzenia dowodów. Dotyczy to faktów powszechnie znanych i faktów znanych organowi z urzędu. Większość systemów procesowych normuje kwestię tzw. notoryczności, należy ona do instytucji ogólnie przyjętych.
Zgodnie z art. 77§4 „Fakty powszechnie znane oraz fakty znane organowi z urzędu nie wymagają dowodu. Fakty znane organowi z urzędu należy zakomunikować stronie.” „Faktami w znaczeniu przedmiotu dowodu są nie tylko zdarzenia konkretne, oznaczone w czasie i przestrzeni, przeszłe albo współczesne, ale także stany świata zewnętrznego, np. stan pogody w danym dniu, i stany psychiczne, jak np. zamiar, wola, zgoda. Przedmiotem dowodu są fakty mające dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie.”[1]
Zasada prawdy obiektywnej nie sprzeciwia się procesowemu znaczeniu faktów notorycznych, ale wywiera ona duży wpływ na ukształtowanie pojęcia tych faktów i wyznacza ich stosowną rolę procesową.[2] Fakty notoryczne mogą zostać zaliczone do faktów bezspornych, ich znaczenie procesowe polega przede wszystkim na tym, że zwalniają one strony i organ od obowiązku ich dowodzenia. Są one jednym ze sposobów czynienia ustaleń faktycznych. W pewnym zakresie ułatwiają postępowanie dowodowe. W oparciu o zasadę prawdy obiektywnej, za fakty notoryczne można uznać te, które odpowiadają rzeczywistości. To, czy dany fakt jest powszechnie znany należy ocenić w sposób obiektywny.
Fakty powszechnie znane, to okoliczności, zdarzenia, czynności lub stany, które są znane każdemu przeciętnie rozsądnemu, posiadającemu przeciętne doświadczenie życiowe mieszkańcowi miejscowości, w której znajduje się siedziba organu administracji publicznej. Powszechnie znane są zdarzenia, które normalnie i zwyczajnie zachodzą w pewnym czasie i miejscu. Fakty notoryczne mogą dotyczyć zjawisk, stanów, wydarzeń różnego rodzaju, np. wydarzeń historycznych (wybuch wojny), politycznych (zmiana ustroju), procesów ekonomicznych (dewaluacja pieniądza), również określonych wiadomości topograficznych. Tego, co jest powszechnie znane nie można określić w oparciu o stałe kryteria ponieważ zależy to od miejsca i czasu.
„Za fakt powszechnie znany będzie (…) można uznać, tylko taki fakt, zgodny z obiektywną rzeczywistością, którego istnienia nie można by obalić w drodze przeciwdowodu. Cechą faktu notorycznego zatem z założenia jest niezaprzeczalność.”[3]
Nie może być uznany za fakt powszechnie znany fakt, który nie jest znany stronom, i o którego istnieniu nie wie organ. W pewnym sensie notoryczność jest uzależniona od podmiotów.
Źródła wiadomości organu i stron o faktach, w zależności od ich rodzaju mogą być różne. Źródła te można podzielić na ustne i pisemne oraz na oficjalne i nieoficjalne. Źródłem pisemnym nieoficjalnym powszechnej znajomości danego faktu może być informacja prasowa. Jednak nie wszystkie wiadomości, które znajdują się w prasie, mogą zostać wykorzystane jako źródło notoryczności. Jako fakty nie wymagające dowodu mogą być uznane informacje zamieszczone w prasie, które mają charakter oficjalny.
Fakty notoryczne można podzielić na te dotyczące teraźniejszości i przeszłości (biorąc pod uwagę kryterium historyczne). Fakty, które powstały w odległej przeszłości mogą odgrywać pewną rolę. Omawiane fakty mogą mieć charakter pozytywny i negatywny – ponieważ w swej treści mogą zawierać twierdzenie o istnieniu lub nieistnieniu danej okoliczności. Notoryczność możemy podzielić na ogólną i szczególną, ta pierwsza ma miejsce gdy pewne fakty, ze względu na swój charakter mogą być znane każdemu normalnemu człowiekowi, ponieważ aby zaobserwować fakt, nie trzeba posiadać żadnych specjalnych wiadomości. Taki fakt może zaobserwować każda osoba. Istnieje jeszcze pewna grupa faktów, które mogą zostać stwierdzone tylko przez pewną liczbę osób. Są to specjaliści w danej dziedzinie wiedzy i w tym przypadku mówimy o notoryczności szczególnej. Fakt, który jest sprzeczny z opinią biegłego, posiadającego wiadomości fachowe w danej dziedzinie nie może być uznany za fakt notoryczny. Fakty powszechnie znane stanowią część materiału faktycznego sprawy, na równi z faktami, które trzeba udowodnić. Jednakże mają one ogólne znaczenie w procesie.
Fakty notoryczne są przeważnie faktami prostymi i w większości nie wchodzą one bezpośrednio w zakres danego stosunku prawnego jako tzw. fakty powodujące powstanie, zmianę i wygaśnięcie stosunku prawnego.[4] Na podstawie samego faktu notorycznego nie można rozstrzygnąć danej sprawy ponieważ mają one tylko pomocnicze znaczenie, są jedną z okoliczności stanu faktycznego, który jako całość powoduje określone skutki prawne.
Fakty powszechnie znane mogą odegrać szczególną rolę jako podstawa przy ustalaniu określonej daty czynności prawnej lub zdarzenia. Mogą one odgrywać pewną rolę przy konstruowaniu przeciwdowodu przeciwko domniemaniu prawnemu.[5]
Stwierdzenie faktów powszechnie znanych musi być podporządkowane ogólnym regułom postępowania dowodowego, ponieważ stanowią one w danym procesie jedną z okoliczności stanu faktycznego. Fakty notoryjne są uwzględniane z urzędu, choćby strony nie powoływały się na nie. Organ nie musi zwracać na nie uwagi stron.
Zakres faktów notoryjnych zależy od poziomu wykształcenia i zakresu informacji, które są przekazywane społeczeństwu oraz od dostępu do tej informacji w określonych środowiskach społecznych.
[1] W. Siedlecki – „Postępowanie cywilne w zarysie”, Warszawa 1972r, s. 303.
[2] Por. K. Piasecki – „Znaczenie procesowe faktów powszechnie znanych i faktów znanych sądowi urzędowo”, Palestra Nr 10, 1961r, s. 38.
[3] K. Piasecki – op. cit., s. 40.
[4] Por. K. Piasecki – op. cit., s. 42.
[5] Por. K. Piasecki – op. cit., s. 43.